«آموزش و پرورش در ایران دچار ضعف توجه اساسی است. در طول تاریخ تحولات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی ایران، هم دولتمردان و هم افکار عمومی آموزش و پرورش را آن‌قدر که باید جدی نگرفتند.»
رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی با اشاره به این نکته در گفت‌وگو با خبرنگار پایگاه اطلاع‌رسانی دکتر مسعود پزشکیان، بر ضرورت اصلاح نگاه به آموزش و پرورش تأکید کرد و گفت: «گام اول برای حل مشکلات آموزش و پرورش، رسیدن به اجماع‌نظر بین همه کسانی است که دلشان برای کشور می‌سوزد. این کار باید با استمرار پیش رود و اگر به‌صورت مقطعی و صوری یا برای خوش‌آمد کسی انجام شود، به نتیجه نمی‌رسد. مسئله صوری مسئله‌ای است که فقط روی میز چند دولتمرد مسئله باشد. عدالت آموزشی اگر به معنای واقعی دغدغه ملی شود، نقطه تغییری است و می‌توانیم امیدوار باشیم با استمرار و تلاش به نتیجه برسد.»
کتاب‌محوری یا برنامه‌محوری؟
حجت‌الاسلام علی لطیفی ضعف‌های زیرساختی وزارت آموزش و پرورش را به دو عامل داخل و خارج از وزارتخانه مرتبط دانست. او ضعف در برنامه‌ریزی درسی، ضعف در مناطق مختلف و استان‌ها و ضعف معلمان را از جمله عوامل داخلی ذکر کرد و در تشریح ضعف‌های زیرساختی حوزه برنامه‌ریزی درسی و تألیف محتوا تشریح کرد: در زمینه برنامه درسی اساساً نه فهم تفصیلی و عملیاتی در کشور وجود دارد و نه در میدان، معلمان و مدارس ما آن‌قدر با برنامه درسی درگیرند؛ بلکه همه بیشتر با کتاب درسی درگیر هستند و این مسئله محدودیت‌های زیادی را برای ما به همراه داشته است. برنامه درسی مانند یک نقشه راه است و کتاب درسی یکی از ابزارهایی است که برای پیمودن مسیری که باید طی شود به آن نیاز است. ما به‌صورت سنتی و تاریخی کتاب را به مدرسه‌هایمان دادیم اما چارچوب برنامه درسی و نقشه آن را ندادیم.
او با بیان اینکه ما یک کتاب واحد داریم و بعضی اوقات معلم بدون اینکه بداند پشت‌صحنه آن کتاب چیست، فقط ظاهری از محتوا را می‌بیند بیان کرد: چه بسا معلمان اگر آمادگی‌های لازم را نداشته باشند، از خود آن ابزار یعنی کتاب درسی هم نمی‌توانند به خوبی استفاده کنند. ما در «سند تحول بنیادین آموزش و پرورش» به چرخش از کتاب‌محوری به برنامه‌محوری مکلف شدیم. یعنی باید علاوه بر کتاب درسی، برنامه درسی را هم در اختیار مدارس قرار دهیم. همچنین باید فهمی از برنامه‌ریزی درسی را نیز به معلم منتقل کنیم تا او بتواند سطحی از محتوا را خودش تدارک ببیند و متناسب با آن بوم و اقلیم یک طرح درس فعال بنویسد.
رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی تمرکز حداکثری محتوا در نظام آموزشی را یکی دیگر از ضعف‌های زیرساختی حوزه برنامه‌ریزی درسی برشمرد و افزود: تقریباً همه کتاب‌های درسی ما به‌غیر از کتاب «استان‌شناسی» پایه دهم به‌صورت متمرکز در پایتخت تولید و به همه استان‌ها ارسال می‌شود. این موضوع امکان انطباق شرایط بومی و فرهنگی مختلف را با یک برنامه درسی منعطف کم می‌کند.
لازمۀ تحول برنامه درسی؛ همراهی معلمان
لطیفی با ابراز تأسف از اینکه علاوه بر ضعف‌های زیرساختی در حوزه برنامه‌ریزی درسی، شاهد ضعف‌های بسیار مهمی در میان جامعه تعلیم و تربیت نیز هستیم، کافی نبودن تعداد نیروی انسانی را یکی از جدی‌ترین ضعف‌های آموزش و پرورش معرفی و اظهار کرد: آمارهای تعداد نیروی انسانی مورد نیاز مدارس به‌صورت معنی‌داری نگران‌‌کننده است. زمانی‌که آموزش و پرورش به اندازه کافی نیرو نداشته باشد برای بعضی از موقعیت‌های شغلی اساساً فردی را نداریم یا گاهی اوقات مجبور می‌شویم از کسانی به‌عنوان معلم استفاده کنیم که فهم تخصصی از موضوع درس ندارند.
او با اشاره به تدوین ناموفق کتاب‌های تحولی در سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی گفت: در ادبیات تخصصی برنامه درسی همیشه وقتی یک طرح تحولی را تدوین می‌کنیم، گام بعدی آن اشاعه است و باید بتوانیم همه را با این طرح همراه کنیم. این همراه کردن در وهله اول در نگرش افراد اتفاق می‌افتد. به طور مثال رویکرد کتاب درسی «تفکر» گفت‌وگومحور است و معلم صرفاً نباید برای دانش‌آموزان صحبت کند، بلکه باید آنها را وارد یک فضای گفت‌وگویی کند تا خودشان یک مسئله را کشف کنند. ما کتاب را تألیف کردیم، راهنمای معلم آن را هم تولید کردیم اما چون امکانات به اندازه کافی قوی نبود و فرصت و تمرکز کافی نداشتیم تا همه معلمان را با این ایده و رویکرد جدید همراه کنیم، نگرش معلمان با نگرش برنامه‌ریز و مؤلف همراه نشده و آن طرح هیچ‌وقت به اهداف خود نرسیده است.
اولویت؛ توانمندسازی معلمان
رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی ادامه داد: یکی از جنبه‌های معلمی مسلط بودن به تخصص‌های پداگوژیک یا هنر آموزشی کردن مطلب است. جامعه فرهنگیان کشور جامعه بزرگی است و مانند هر جامعه گسترده‌ای انواع مختلفی دارد. بعضی از معلمان بسیار باتجربه هستند و هم به حوزه موضوعی خود و هم به طراحی آموزشی مسلط‌اند. اما بعضی از معلمان به دلیل کمبودها و از سر اضطرار به‌واسطه برنامه‌های جذب غیرکارشناسی در آموزش و پرورش جذب شده‌اند و ضعف‌هایی دارند. بخشی از این ضعف‌ها محتوایی و بخشی دیگر مربوط به طراحی آموزشی است. تلقی من این است که ضعف این دسته از معلمان در حوزه طراحی آموزشی برجسته‌تر است و توانمندسازی آنها باید در این حوزه متمرکز شود. یعنی باید به آنها آموزش دهیم که چگونه محتوای درسی را با روش‌های فعال و گروهی تدریس کنند. اتفاقاً این یکی از مسائلی است که به‌درستی مورد تأکید آقای پزشکیان هم هست.
او افزود: معلم توانمند می‌تواند گام مؤثری در راستای بومی‌سازی بردارد. از طرفی ما چارچوبی ننوشتیم که از سطح کتاب تفکیک شود و سطح برنامه‌ریزی درسی را شفاف به مدارس ندادیم، یا اگر این کار را انجام دادیم نتوانسیم به‌خوبی آن را اشاعه دهیم. از طرف دیگر، معلمان ما توانمندی برای بومی‌سازی محتوا را نداشتند.
بسته آموزشی ویژه دو زبانه‌ها؛ راه‌حل چالش‌های زبانی
لطیفی با بیان اینکه طبق قانون اساسی زبان رسمی کشور زبان فارسی است و زبان آموزش نیز از آن تبعیت می‌کند، از چالش‌های دوزبانگی دانش‌آموزان یاد کرد و گفت: زبان تعداد قابل توجهی از دانش‌آموزان کلاس اول یا دوره ابتدایی، زبان فارسی نیست. آموزش این دانش‌آموزان باید با حساسیت‌ها و ظرافت‌هایی انجام شود. یعنی باید یک برنامه درسی، به‌ویژه برای دانش‌آموزانی که تازه وارد دوره ابتدایی می‌شوند داشته باشیم تا آنها بتوانند ارتباط خوبی با مدرسه برقرار کنند.
رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در همین زمینه از آماده‌سازی بسته آموزشی ویژه دوزبانه‌ها برای مقطع ابتدایی خبر داد و گفت: سازمان از سال گذشته یک پروژه را برای دوزبانه‌ها شروع کرده است. ما یک بسته آموزشی انتقالی برای چند زبان مهمی که در کشور داریم آماده کرده‌ایم تا معلم بتواند با دانش‌آموز تازه‌وارد پایه اول ابتدایی کار کند و او را به حد قابل قبولی از آمادگی برای پرداختن به زبان فارسی برساند.
سخت‌افزار یا نرم‌افزار
لطیفی به پیش‌بینی کاهش جمعیت دانش‌آموزی در سال‌های آینده اشاره و بیان کرد: نیاز به معلم آن‌قدر زیاد است که اگر در چند سال آینده از جمعیت دانش‌آموزی کاسته شود، مشکلی ایجاد نمی‌کند. مشابه همین وضعیت درباره مدرسه‌سازی هم وجود دارد و سرانه فضای آموزشی تا وضعیت استاندارد فاصله خیلی زیادی دارد؛ به حدی که حتی اگر از جمعیت دانش‌آموزی فعلی دو سه میلیون هم کم شود، باز هم تا فضای استاندارد فاصله زیادی داریم. کمبود هم در سخت‌افزار و هم در نرم‌افزار آن‌قدری هست که سرمایه‌گذاری فعلی به هدر نخواهد رفت.
رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی درسی با تأکید مجدد بر جایگاه معلمان، امکانات سخت‌افزاری نظیر ساختمان و تجهیزات را نیز مهم دانست و بیان کرد: گاهی اوقات داشتن محیط و فضای مناسب شرط ضروری است تا بتوانیم معلمان را برای گروهی از دانش‌آموزان در مناطق خاصی بفرستیم. شاید تعدادی از معلمانی که واقعاً ازجان‌گذشته هستند، حاضر باشند به مناطق دورافتاده بروند و با امکانات بسیار اندک کار تربیتی استانداری انجام دهند، اما اگر به‌طور میانگین نگاه کنیم، باید حداقلی از شرایط و مقدمات فراهم باشد تا یک کار آموزشی به خوبی پیش برود.
لطیفی بازدید دکتر مسعود پزشکیان از مدارس شهر قدس را اقدامی ارزشمند توصیف کرد و افزود: در حال حاضر، در شهر قدس، سرانه فضای آموزشی در مقطع ابتدایی یک متر و ۳۰ سانتی‌متر به ازای هر دانش‌آموز است. در صورتی‌که متوسط سرانه آموزشی کشور حدود پنج متر است که این میزان نیز استاندارد نیست و باید آن را به بالای شش متر برسانیم. البته بعضی از مناطق در کشور وضعیت بهتری دارند اما استاندارد نیستند. بنابراین، به جای اینکه نرم‌افزار یا سخت‌افزار را به‌طور مطلق ترجیح بدهیم، باید با توجه به وضعیت متفاوتی که هر بوم و اقلیم در کشور دارد و براساس یک مدل تحلیلی‌تر تصمیم بگیریم که در کدام منطقه کمبود معلم ما بیشتر است و در کدام قلمرو مسئله مدرسه‌سازی یا تجهیزات مهم‌تر است.
ذهنیت مردم و مسئولان به آموزش و پرورش
رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی درسی از کم‌ارزش پنداشتن آموزش و پرورش انتقاد کرد و افزود: یکی از بنیادی‌ترین راه‌حل‌ها برای رفع ضعف‌های آموزش و پرورش، اصلاح این ذهنیت هم در سطح حاکمیت و حکمرانی و هم در سطح عموم مردم است. آقای دکتر پزشکیان جلسه‌های متعددی برای پیگیری مشکلات آموزش و پرورش برگزار کرده‌اند و خودشان مستقیم مسائل را پیگیری می‌کنند. این قطعاً اثرگذار است. هر کسی که سربلندی ایران برایش مهم است، باید از این رویکرد و نگاه رئیس‌جمهور تقدیر کند.
او با بیان اینکه هیچ اقدام فوری و معجزه‌آسایی برای حل مشکلات آموزش و پرورش وجود ندارد، خاطرنشان کرد: رفع مشکلات آموزش و پرورش نیاز به صبر و زمان دارد، زیرا مشکلات این حوزه زیرساختی است و در طول سالیان زیاد پدید آمده است و برخی از آنها پیچیدگی‌های بسیار زیادی دارد. البته «سند تحول بنیادین آموزش و پرورش» علی‌رغم تمام نقص‌‌ها و ضعف‌هایش چارچوب خوبی است که می‌تواند کمک کند وضعیت آموزش و پرورش را چند گام بهبود دهیم. اگر بخواهیم اقدامی عملیاتی انجام دهیم باید ببینیم که در «نقشه راه سند تحول بنیادین آموزش و پرورش» برای هر یک از مجموعه‌های آموزش و پرورش چه مأموریت‌هایی پیش‌بینی شده است تا بر اساس شاخص‌های کاملاً قابل اندازه‌گیری، آن مجموعه را درگیر کنیم.
بخشی از گفت‌وگو را در ادامه می‌بینید و نسخه کامل آن را نیز در آپارات پایگاه اطلاع‌رسانی دکتر مسعود پزشکیان مشاهده کنید.
