در دولت‌های مختلف، هر بار که موضوع انتقال آب از دریای عمان یا خلیج فارس مطرح شده، عمده طرح‌ها با هدف رساندن آب دریا به مناطق مرکزی کشور برنامه‌ریزی شده بود. اما این روزها، مقصد تازه‌ای برای انتقال آب دریا به میان آمده است: کلان شهر تهران. البته این موضوع هر بار از سوی مقامات مختلف به شکلی متفاوت تایید یا تکذیب می شود. برای نمونه، اواخر سال گذشته استاندار تهران از طرح انتقال آب از دریای عمان به تهران سخن گفت. معتمدیان در ابتدای سال جدید نیز با حضور در تلویزیون، وعده داد مباحث مربوط به این انتقال تا پایان خرداد نهایی خواهد شد.
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی دکتر مسعود پزشکیان، روزنامه شرق در گزارشی با عنوان بیراهه بحران آب آورده است:
با وجود قاطعیت این اظهارنظر، در سوی دیگر، کوچک‌زاده عضو کمیسیون انرژی مجلس، از این تصمیم اظهار بی‌اطلاعی کرد و آن را بی‌مبنا دانست. هم زمان، سخنگوی صنعت آب نیز اعلام کرد هیچ برنامه‌ای برای انتقال آب از دریای خزر یا دریای عمان به تهران وجود ندارد و فقط پروژه انتقال آب از طالقان و لار در دست اجراست. از سوی دیگر، نادعلی، سخنگوی شورای شهر نیز در گفت وگو با ایلنا ضمن ابراز بی‌اطلاعی تأکید کرد: «این موضوع تاکنون در شورا بررسی نشده است؛ شورا درباره وضعیت آب تهران مباحثی داشته، اما مشخصا درباره انتقال آب از عمان، تاکنون جلسه ای برگزار نشده است». با این حال، کمتر از یک ماه بعد، استاندار تهران بار دیگر اعلام کرد که در افق بلندمدت، انتقال آب از دریای عمان برای استان های کم آب و استان تهران در نظر گرفته شده و مطالعات آن آغاز شده است؛ طرحی که با ورود بخش خصوصی و حمایت دولت اجرائی خواهد شد. این در شرایطی است که کارشناسان انتقال آب دریای عمان به مرکز ایران را اصولی و کارشناسی نمی دانند.
ده‌ها پرسش بی‌پاسخ درباره یک طرح
هدف اولیه این پروژه‌های انتقال آب، تأمین آب شیرین چند استان از جمله تهران از طریق آب شیرین شده دریای عمان است. طبق اخبار منتشرشده، برآورد می‌شود این پروژه قرار است از طریق یک شبکه خط لوله گسترده به طول تقریبی سه هزار و ۷۰۰ کیلومتر انجام شود. این در حالی است که مطالعات و گزارش های اخیر نشان می‌دهد هزینه احداث خطوط لوله آب در ایران معمولاً بین صد تا ۵۰۰ هزار دلار به ازای هر کیلومتر متغیر است. این دامنه وسیع هزینه‌ها، ناشی از تفاوت در مواردی مانند نوع مواد مصرفی و جنس لوله‌هاست؛ به‌ویژه خطوط لوله‌ای که در زمین‌های سخت و کوهستانی کشیده می‌شوند، به دلیل چالش‌های مهندسی، هزینه‌های بالاتری دارند.
همچنین لوله‌های با قطر بزرگ‌تر که برای حجم آب بالاتر طراحی شده‌اند، معمولاً گران‌تر از لوله‌های کوچک‌تر هستند. علاوه بر این شیوه اجرا نیز مهم است؛ استفاده از روش‌های سنتی ترانشه برداری یا روش های پیشرفته تر مانند حفاری جهت دار افقی، هزینه های متفاوتی به دنبال خواهد داشت. در کنار این دست چالش های مهندسی و اقتصادی، جامعه کارشناسان ده ها پرسش دیگر نیز مطرح می کنند که هیچ گاه پاسخ شفافی برای آنها ارائه نشده است؛ از جمله اینکه هزینه سنگین این پروژه را چه کسی و با چه ساختاری قرار است پرداخت کند؟ قیمت نهایی آب در این شرایط احتمالا از توجیه اقتصادی خارج است، کدام گروه توان و توجیه خرید آن را دارند؟
یا اینکه آیا خلیج فارس و دریای عمان اصلا ظرفیت تخلیه نمک حاصل از آب شیرین کن ها را دارند؟ تخلیه این نمک ها بر اساس استانداردهای سازمان محیط زیست، نیازمند سرمایه گذاری کلان برای دفع در اعماق چندصدمتری دریاست. برای جلوگیری از مخاطرات زیست محیطی چنین طرح هایی، چه تدابیری اندیشیده شده و هزینه های آن چگونه تامین خواهد شد؟ از این پرسش ها هم اگر گذر کنیم، بسیاری از کارشناسان بر این باور هستند که در شرایطی که طبق اعلام رسمی شرکت آب و فاضلاب، ۳۵ درصد از آب موجود در شبکه های شهری عملا به هدر می رود، پرداختن به موضوع انتقال آب به جای جلوگیری از هدررفت و بهبود مدیریت مصرف، تصمیمی بی معنا و غیرمنطقی به نظر می رسد.
انتقال آب ظرفیت زیست پذیری تهران را نشانه می گیرد
هدایت فهمی، کارشناس حوزه آب، درباره انتقال آب عمان به پایتخت به «شرق» می گوید: «در حال حاضر، پروژه های آب شیرین کنی در مراحل ابتدایی است؛ با این حال، شیرین سازی آب از دریای عمان برای کشور ما که با کم آبی مواجه است، امری ضروری است و طبیعتا نیازمند بهره گیری از این فناوری هستیم اما نه برای آب شرب تهران؛ چون برای شهری مانند تهران، انتقال آب از چنین مسیر طولانی ای با هزینه های بسیار سنگین همراه است. همچنین این کار ممکن است صرفا منجر به افزایش نیازها و تسهیل مهاجرت به تهران شود. اما برای صنایع و برخی خدمات در مناطق مرکزی کشور، این اقدام می تواند از نظر اقتصادی معنا دار و توجیه پذیر باشد». از نگاه او در حوزه شیرین سازی آب دریا بهتر است بخش خصوصی سرمایه گذاری کند و دولت بحث شرب در مناطق جنوبی کشور را بر عهده بگیرد که جزء مسئولیت های آن است.
او تاکید می کند که در مناطق مرکزی کشور صنایع به دلیل صرفه اقتصادی می توانند خودشان این هزینه را پرداخت کنند، اما درباره مناطقی مانند سمنان یا تهران، مدیریت تقاضا باید در اولویت قرار گیرد؛ چرا که به طور کلی، انتقال آب به هر شکلی، فقط موجب افزایش نیازها و توقعات خواهد شد و در نهایت راه حل پایداری برای این مناطق محسوب نمی شود.
کورس کشورهای حوزه خلیج فارس بر سر آب شیرین کن ها
به باور فهمی لازم است به جای این اقدام مدیریت مصرف در دستور کار قرار بگیرد. او می گوید: «در بسیاری از صنایع می توان از پساب های تصفیه شده فاضلاب استفاده کرد و آب بهداشتی را به مصارف شرب اختصاص داد. این مسئله بسیار مهم است و باید به عنوان یک ضرورت در کشور ما تلقی شود. در کشور ما باید واقعا همه بپذیرند که مدیریت تقاضا و مدیریت مصرف، موضوعات بسیار مهمی هستند. کشور ما به گونه ای نیست که بتوان کشاورزی را با توجه به اینکه بیش از ۹۰ درصد منابع آب مصرفی در این بخش استفاده می شود، به عنوان محور توسعه در نظر گرفت.
در بخش کشاورزی باید حتما تجدیدنظر شود. به عنوان نمونه، تنها ۱۰ درصد صرفه جویی در مصرف آب کشاورزی می تواند نزدیک به ۹ تا ۱۰ میلیارد مترمکعب صرفه جویی ایجاد کند؛ یعنی چیزی حدود ۵۰ برابر حجم سد کرج. این موضوع اهمیت حیاتی دارد. البته موضوع امنیت غذایی نیز بسیار حائز اهمیت است، اما امنیت غذایی نباید با مصرف ناکارآمد منابع آبی همراه باشد. باید به مفاهیمی مانند «آب مجازی» و «کشت فراسرزمینی» نیز توجه شود تا بتوان مصرف بی رویه و بیشتر از نرم ها و الگوهای جهانی را در بخش کشاورزی کاهش داد». این کارشناس خاطر نشان می کند که همین حالا بیشترین سهم از آب شیرین کن ها در خلیج فارس به کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس تعلق دارد. سهم ایران در این میان تقریبا فقط دو درصد است.
او توضیح می دهد: «در کشورهایی مانند عربستان، امارات و دیگر کشورهای جنوب خلیج فارس، معمولا شیرین کردن آب با هزینه های سنگین انجام می شود و به لحاظ هزینه ای حتی برای مصارف شرب و برخی خدمات معنا دار است، اما برای ما شرایط قدری متفاوت است. نکته مهم تر این است که ممکن است در آینده قوانین بین المللی وضع شود که استفاده از آب دریاها را محدود کند؛ به ویژه درباره شورابه هایی که پس از فرایند شیرین سازی باید دفع شوند، این موضوع می تواند مشکل ساز باشد.
پس باید در نظر داشت که در آینده قطعا با محدودیت هایی مواجه خواهیم شد. شورابه های سنگین حاصل از شیرین سازی آب، آب هایی با شوری بسیار بالا تولید می کنند که باید به نحوی مدیریت شوند. بازگرداندن این آب ابرشور به محیط زیست دریایی ممکن است آسیب های جدی به گونه های زیستی موجود در دریا وارد کند و پیامدهای زیست محیطی گسترده ای داشته باشد». مجید عباس پور، پژوهشگر و کارشناس محیط زیست نیز درباره پروژه های انتقال آب از دریای عمان و خلیج فارس به «شرق» توضیح می دهد: در برنامه توسعه قرار بوده ۳۰ درصد آب مورد نیاز کشور از طریق روش های جایگزین تامین شود؛ از جمله از طریق سامانه های آب شیرین کن، اما به دلیل مشکلات اجرائی این هدف محقق نشد. او می گوید: «قرار بود ظرفیت آب شیرین کن ها یا همان عملیات نمک زدایی در آغاز برنامه، تا سال گذشته به رقمی در حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ هزار مترمکعب در روز برسد. سامانه آب شیرین کن خلیج فارس کمک کرد تا ظرفیت قدری افزایش یابد. برنامه ای برای تولید ۵۰۰ هزار مترمکعب آب شیرین در روز بود، اما نهایتا تاکنون به حدود ۲۰۰ هزار مترمکعب در روز رسیده و هنوز تا دستیابی به ۵۰۰ هزار مترمکعب در روز فاصله زیادی وجود دارد. این همان آبی است که به سمت استان کرمان منتقل می شود».
او با اشاره به کاهش محسوس منابع آبی توضیح می دهد که چند راهکار پیش پای ما قرار دارد: «نخست توجه به منابع آب های ژرف بود که از دهه ۷۰ (سال های ۱۳۷۳ و ۱۳۷۴) به آن پرداخته شد، اما پس از مدتی مورد بی توجهی قرار گرفت. راهکار دیگر، اصلاح الگوی کشت است که هنوز هم به عنوان یک راهبرد در کشور مطرح است؛ در برنامه های توسعه ای مختلف درباره آن بحث شده، اما در عمل کمتر به اجرا رسیده است.
موضوع دیگری که مطرح شده، بحث «آب مجازی» است؛ به این معنا که مثلا در کشورهایی مانند تاجیکستان یا ارمنستان که منابع آبی فراوانی دارند، زمین هایی برای کشت محصولات در اختیار گرفته شود و محصولات تولیدشده به ایران وارد شود، برعکس این وضعیت که در حال حاضر اتفاق می افتد. انتقال آب هم یکی از طرح ها بوده اما نه برای شرب و آن هم در تهران». او ادامه می دهد: «یکی از موضوعاتی که به طور جدی مطرح شده، انتقال آب به استان سیستان و بلوچستان بود. با توجه به اقداماتی که از سوی افغانستانی ها صورت گرفته و بستن آب رود هیرمند که در نتیجه آن تالاب هامون خشک شده است، یکی از طرح های پیشنهادی، هدایت آب شور دریایی به این منطقه است. البته این آب هنوز به صورت کامل نمک زدایی نشده و به آب آشامیدنی تبدیل نشده است؛ چون هدف این است که آب به صورت لب شور درآید و به سمت مناطقی مانند دریاچه هامون و دیگر نقاط مشابه هدایت شود تا بتواند در احیای آن مناطق موثر باشد». این کارشناس توضیح می دهد که غلظت نمک آب عمان و خلیج فارس چیزی در حدود سه تا چهار هزار واحد در مقیاس PPM است.
زمانی که عملیات نمک زدایی انجام می شود، این میزان غلظت بسیار پایین می آید، اما برای تبدیل شدن به آب آشامیدنی باید به طور کامل املاح آن حذف شود. در این فرایند، ماده ای بسیار غلیظ و آسیب زا برای محیط زیست تولید می شود که به آن Brine Water یا شورابه گفته می شود. او می افزاید: «بنابراین طرحی که درباره انتقال آب به تهران یا سمنان مورد بحث است، می تواند در حد ایده های بسیار کلی باشد و تاکنون اقدام عملی و مشخصی برای اجرای آن بدون مخاطرات محیط زیستی انجام نشده است. باید توجه داشت که چنین طرح هایی هزینه های بسیار سنگینی به همراه خواهند داشت و مطالعات فنی طولانی و تخصصی لازم دارند».
او می گوید: «اگر بخواهیم آب دریا را کاملا شیرین کنیم تا به حد آب آشامیدنی برسد و سپس آن را به تهران یا مناطق مشابه منتقل کنیم، این اقدام از نظر اقتصادی کاملا غیرمنطقی خواهد بود. در دنیا نیز اگر چنین طرحی را بخواهند اجرا کنند، معمولا همان جا در کنار دریا، آب را به آب آشامیدنی تبدیل کرده و به صورت بطری بسته بندی و توزیع می کنند، نه اینکه به مسافت های طولانی انتقال دهند. بنابراین شیرین سازی آب شور برای انتقال به تهران به صورت گسترده، عملی نیست. حتی در طرح سامانه آب
خلیج فارس، آبی که به کرمان منتقل می شود، به گونه ای نیست که مستقیما آشامیدنی باشد. در واقع در محل مصرف یک سامانه جداگانه ساخته می شود تا این آب به کیفیت قابل شرب ارتقا یابد. با توجه به اعتبارات محدود و دیگر کمبودهایی که وجود دارد، از نظر من بسیار بعید است که این پروژه عملیاتی شود».
