سال‌هاست که گزارش‌های پراکنده و به بیرون درزکرده سالنامه‌های آماری آموزش و پرورش دست‌به‌دست می‌شود. گزارش‌هایی که به دلیل مشخص نبودن مرجع حداقل برای کار علمی کمتر امکان استناد داشت. مرکز پژوهش‌های مجلس ۲۰ اردیبهشت گزارشی درباره فقر آموزشی منتشر کرده است با مدیریت خانم دکتر وحیدمنش. گزارش به وضعیت فقر آموزشی و ارتباط آن با فقر درآمدی خانوارها می پردازد.
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی دکتر مسعود پزشکیان، سمیه توحیدلو، پژوهشگر حوزه علوم اجتماعی، در روزنامه آرمان امروز نوشته است:
آموزش به عنوان یکی از عوامل کلیدی رشد اقتصادی، اجتماعی و فردی، نقش مهمی در ارتقای سرمایه انسانی و شکستن چرخه فقر دارد. گزارشی که بعد از مدت‌ها داده‌های دقیق و بسته‌بندی‌شده در فرم مشخصی ارائه شده و به قدری گزارش دقیق و بدون حاشیه‌رویست که می‌بایست کامل و تمام خوانده شود. همین ابتدا خواندنش را به همه علاقمندان به موضوعات اجتماعی پیشنهاد می‌کنم.
برخی از آمارهای مورد توجه و نمودارهای قابل ملاحظه را اینجا به تفکیک عرضه می‌کنم. متن کامل گزارش نیز تقدیم می‌شود.
در مقیاس جهانی: طبق گزارش یونسکو (۲۰۲۳) ۲۵۰میلیون کودک و نوجوان در جهان به مدرسه نمی‌روند که ۱۶درصد از جمعیت کودکان و نوجوانان را تشکیل می‌‌دهند. در مقطع دبستان، از هر ۱۰ کودک در جهان یک نفر به مدرسه نمی‌رود. این آمار در منطقه شمال آفریقا و غرب آسیا در تمام مقاطع تحصیلی ۱۲.۲ درصد و نزدیک به ۱۵میلیون نفر بوده است و نزدیک به ۱۰ درصد کودکان (حدود شش میلیون) به دبستان نمی‌روند.
آمارهای جهانی نشان میدهد که در ایران حدوداً ۹۸درصد کودکان در مقطع ابتدایی به مدرسه می‌روند که این میزان دو درصد بهتر از میانگین خاورمیانه و هشت درصد بهتر از میانگین کشورهای با درآمد متوسط پایین است. اگرچه آمارهای رسمی اخذ شده از وزارت آموزش و پرورش نشان میدهد که میانگین پوشش تحصیلی در سال تحصیلی ۱۴۰۳-۱۴۰۲در مقطع ابتدایی ۹۵.۸ درصد است.
ازجمله شاخص‌های موجود برای سنجش کیفیت آموزش و ارزیابی دستیابی به آموزش، داده‌های آزمون تیمز و پرلز است. آزمون تیمز، دانش ریاضی و علوم دانشآموزان را در دو مقطع کلاس چهارم و هشتم در سراسر جهان ارزیابی و مطالعه می‌کند. ایران نیز در این ارزیابی بین‌المللی شرکت داشته و آخرین آزمون آن مربوط به سال ۲۰۲۳(۱۴۰۲-۱۴۰۱) است. نمره کل ریاضی ایران در مقطع چهارم، ۴۲۰ بوده که کمتر از نقطه معیار ۵۰۰ بوده و بین ۵۸ کشور در جایگاه ۵۳ قرار گرفته است. این نمره نسبت به نمره سال ۲۰۱۹ که ایران ۴۴۳ بود ۲۳ نمره کاهش داشته است. عملکرد دانشآموزان ایرانی در سال ۲۰۱۹ نشان داده است که ۳۲ درصد از دانشآموزان در آزمون ریاضی پایه چهارم، نمره‌های کمتر از ۴۰۰ داشتند، درحالی که میانگین بین‌المللی آن هشت درصد بود. این در حالی است که در سال ۲۰۲۳عملکرد دانش آموزان نشان میدهد که ۴۱ درصد از آنان به نمره دانش پایه ریاضی۴۰۰ نرسیده‌اند.
آزمون پرلز همچون آزمون تیمز در سطح بین‌المللی صورت می‌گیرد و توانایی خواندن و درک مطلب را در پایه چهارم می‌سنجد و مقایسه می‌کند. آخرین داده‌های آزمون پرلز در سال ۲۰۲۱ منتشر شده که با توجه به شرایط کرونا، این ارزیابی از دانشآموزان در ایران با یک سال تأخیر در سال ۲۰۲۲(۱۴۰۱) صورت گرفته است.
نتایج این آزمون در ایران نشان میدهد که ۵۹ درصد از دانشآموزان به پایین‌ترین معیار و یا بالاتر از ۴۰۰ رسیده‌اند و در واقع ۴۱ درصد از دانشآموزان در سواد خواندن حتی به پایین‌ترین معیار بین‌المللی ۴۰۰ نرسیده‌اند. درحالی که میانگین بین‌المللی آن شش درصد است یعنی تنها شش درصد دانشآموزان پایه چهارم به پایین‌ترین معیار بین‌المللی نرسیده‌اند.
مقایسه میانگین نمرات دانشآموزان می‌تواند معیاری برای سنجش کیفیت آموزش و دستیابی به آموزش باشد. شکل ۲۰ مقایسه میانگین نمره دروس رشته‌های نظری در امتحان نهایی از سال ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۳ را نشان میدهد. روند سال‌های اخیر نشان میدهد که میانگین نمرات کشوری روندی نزولی دارد و رشته ادبیات و علوم انسانی نسبت به سایر رشته‌ها وضعیت نامناسب‌تری دارد.
در گزارشی از مرکز پژوهش‌های مجلس، ۳۴.۴ درصد از پذیرفته‌شدگان کنکور سال ۱۴۰۲ در نمونه تصادفی، از دهک‌های ۹و ۱۰ درآمدی بودند. درحالی که تنها ۹.۱ درصد از پذیرفته‌شدگان از دهک ۱ و ۲ بودند که نشان‌دهنده رابطه درآمد خانوار و پذیرفته شدن در کنکور است.
این بررسی نشان داده است که ۵۴ درصد رتبه‌های برتر زیر ۳ هزار کنکور از دهک‌های ۹و ۱۰هستند و فقط ۳.۴ درصد از دانشجوهای ورودی سال تحصیلی ۱۴۰۲از دهک‌های یک و دو هستند.
میانگین وزنی هزینه آموزش نسبت به کل هزینه‌های خانوار در کشور به تفکیک شهری و روستایی را از سال ۱۳۹۱تا ۱۴۰۲نشان میدهد. به طور کلی در کشور، میانگین وزنی هزینه آموزش نسبت به کل هزینه‌های خانوار از سال ۱۳۹۷کاهشی شده که با روند افزایش فقر و افزایش سهم خوراک نیز منطبق است. در سال ۱۳۹۷ هزینه آموزش ۴.۷۲ درصد بوده و به۱.۰۱ درصد در سال ۱۴۰۲رسیده است.
میانگین بودجه آموزش و پرورش از بودجه دولت و نسبتش با جهان و کشورهای مختلف است. نمادی از عدالت‌ورزی و توسعه پایدار.
تعداد بازماندگان از تحصیل را نشان میدهد. تعداد و روند این بازماندگان قابل تامل است.
