خشکسالی و کم‌بارشی در کشور بیداد می‌کند از طرف دیگر سال‌هاست که از خط و معیار جهانی مصرف آب عبور کرده‌ایم به طوری که منابع آبی خالی و بیشتر دشت‌ها دچار فرونشست شده‌اند، کارشناسان معتقدند راه عبور از این چالش‌ها به روز کردن قانون ۴۰ ساله توزیع عادلانه آب است که در زمان ترسالی کشور نوشته شده که با توجه به شرایط اقلیمی امروز دیگر به کارمان نمی‌آید.
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی دکتر مسعود پزشکیان به نقل از خبرگزاری ایرنا، همه می‌دانیم که بدون آب زندگی بسیار سخت و دشوار خواهد بود، اما با این وجود باز هم در مصرف آن چندان احتیاط نمی‌کنیم، زمانی اجدادمان برای تأمین آب مورد نیاز روزانه خود کیلومترها پیاده‌روی می‌کردند و در نهایت سه یا چهار کوزه آب را بر روی سر به خانه می‌آوردند؛ اما امروز با چرخاندن یک دستگیره، آب مورد نیاز به راحتی در دسترس قرار می‌گیرد، با خیالی آسوده مدت‌ها زیر دوش آب می‌مانیم و به روزگار رفته و نرفته خود فکر می‌کنیم غافل از اینکه در حال نابود کردن گنج ارزشمندی هستیم که بدون آن زندگی معنا ندارد.
اقلیم ایران
ایران کشور کم‌آبی است. حالا هم که درگیر خشکسالی و تأثیرات ناشی از تغییرات اقلیم شده و این خود بر خشک و نیمه خشک بودن جغرافیای کشور دامن می‌زند، این به معنای کاهش منابع آبی، شدت فرونشست زمین، خالی شدن مخازن سدها و در مجموع کم‌آبی است. با تمام اینها که چند سالی است دامن کشور را گرفته اما سازمان هواشناسی نیز اعلام کرد که تابستان سختی را پیش رو خواهیم داشت، کمبود آب و کسری مخازن سدها خیلی جدی است، در تهران میزان بارش‌ها به ۴۰ درصد زیر حد نرمال رسیده است، این زنگ خطری برای روزهای پیش رو است.
در این شرایط اگر بخواهیم به کم‌بارشی و خشکسالی در ابعاد وسیع‌تر نگاه کنیم می‌توان به آمارهای وزارت نیرو استناد کرد، این آمارها نشان می‌دهد که میزان بارش‌ها از ابتدای سال آبی جاری (ابتدای مهر ۱۴۰۳) تا پانزدهم فروردین ماه ۱۴۰۴ درحالی به ۱۲۲.۸ میلی‌متر رسید که نسبت به بارش‌های دوره بلندمدت ۳۷ درصد کاهش داشته است.
در واقع بررسی وضعیت بارش‌ها در کشور در سال آبی جاری (ابتدای مهر ۱۴۰۳ تا آخر شهریور ۱۴۰۴) تا تاریخ پانزدهم فروردین نشان می‌دهد سال کم‌بارشی بوده و به دلیل تداوم خشکسالی‌ها میزان بارش‌های اخیر نیز تأثیر چندانی بر بالا آمدن سطح منابع آبی زیرزمینی نداشته است، البته با اغماض تا حدودی سطح آب پشت سدها را بالا آورده اما نه آن‌قدر که خیالمان از روزهای گرم پیش رو راحت باشد.
در این میان، وضعیت سدهای کشور هم نه‌تنها مطلوب نیست بلکه نگران‌کننده است، براساس تازه‌ترین گزارش شرکت مدیریت منابع آب ایران، از مجموع حدود ۲۰۰ سد کشور، ۱۳ سد کمتر از ۱۵ درصد پرشدگی دارند؛ همچنین مجموع ۱۳ سد حوضه دریاچه ارومیه و ۱۲ سد دیگر بین ۲۵ تا ۷۵ درصد کاهش حجم آب نسبت به سال گذشته ثبت کرده‌اند.
وضعیت سدهایی که آب پایتخت را تأمین می‌کنند نیز مناسب نیست، وزارت نیرو اعلام کرد؛ حجم آب سدهای چهارگانه استان تهران شامل امیرکبیر، لتیان، لار و ماملو اکنون ۱۱۲ میلیون مترمکعب است که این مقدار در مدت مشابه سال آبی گذشته ۱۳۴ میلیون متر مکعب بوده است. همچنین میزان بارش‌های استان تهران از ابتدای سال آبی تاکنون ۱۳۳.۸ میلی‌متر است که این میزان در سال آبی گذشته ۱۴۸.۸ میلی‌متر ثبت شده است، بر این اساس میزان بارش‌ها نسبت به سال آبی گذشته ۱۰ درصد کاهش و نسبت به متوسط بلند مدت ۳۵.۱ درصد کاهش را نشان می‌دهد.
جمع شدن تمام این آمار و ارقام با تابستان گرم پیش رو، وضعیت نگران‌کننده ای ترسیم می‌کند، این در حالی است که می‌توانیم با مدیریت صحیح منابع آب، کشاورزی کم‌آب بر و به روز کردن قوانین مربوطه به ویژه قانون توزیع عادلانه آب تا حد زیادی فشار را از روی منابع آبی کم کنیم، می‌توانیم با مدیریت آب پنهان به منابع آبی فرصت بازسازی دهیم، تحقیقات نشان داده، مصرف آب پنهان، ۹۱ درصد آبی است که هر روز مصرف می‌کنیم و بخش زیادی از آن مربوط به محصولات خوراکی، پوشاک و لوازم زندگی می‌شود.
آب پنهان یا همان آب مجازی میزان آبی است که در تولید محصولات مختلف مصرف می‌شود. به‌عنوان مثال، برای تولید هر برگه A۴ یک لیتر آب، برای تولید هر کفش چرم زنانه یا مردانه ۸۱۱ لیتر آب، برای تولید یک عدد نان سنگگ ۲۰۱ لیتر آب و تهیه یک عدد پیراهن مردانه بیشتر از چهار متر مکعب آب مصرف می‌شود، اینها آب‌های پنهان در زندگی ما هستند.
متأسفانه ماجرا به همین‌جا ختم نمی‌شود، ﻃﺒﻖ ﮔﺰﺍﺭﺵ ﻧﺎﺳﺎ ﺷﺪﺕ ﺧﺸﮑﺴﺎﻟﯽ ﺩﺭ ﺍﯾﺮﺍﻥ ﺑﻪ ﺣﺪﯼ است ﮐﻪ اگر مدیریت نشود در آینده نه‌چندان دور ﮐﺸﺎﻭﺭﺯﯼ ﺍﯾﺮﺍﻥ ﻧﺎﺑﻮﺩ ﻭ ﺍﯾﺮﺍﻥ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﻭﺍﺭﺩﮐﻨﻨﺪﻩ ﻣﺤﺾ ﻣﺤﺼﻮﻻﺕ ﺯﺭﺍﻋﯽ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﺷﺪ، با این حساب ﺍﮔﺮ ﺗﺪﺍﺑﯿﺮ ﺟﺪﯼ اندیشیده نشود، مدیریت صحیح صورت نگیرد و قوانین مربوطه به روز نشود؛ ﺍﯾﺮﺍﻥ ﺍﺯ ﮐﺸﻮﺭ ﻧﯿﻤﻪﺧﺸﮏ ﺑﻪ ﯾﮏ ﮐﺸﻮﺭ کاملاً ﺧﺸﮏ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﺷﺪ. ایران تشنه است و این تشنگی دامن استان‌های شمالی کشور را هم خواهد گرفت، هر چند که امروزه نیز برخی از نقاط استان‌های شمالی درگیر کم‌آبی هستند و حتی در استان گیلان برخی زمین‌های برنج با حفر چاه کاشته می‌شوند. این یعنی فاجعه‌ای که اگر ادامه‌دار شود شمال کشور هم خشک می‌شود.
آبی که پنهان است
یک کارشناس منابع آب و محیط زیست درباره آب‌های پنهان و راه‌های برون‌رفت از وضعیت کنونی منابع آبی به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: از آب‌های پنهان یک لغت قدیمی داریم که عموماً به آب‌های زیرزمینی می‌رسد اما اخیراً معنی آن با توجه به مسائل روز تغییر کرده و بیشتر برای آب مجازی استفاده می‌کنند آبی است که در تولید یک کالا مورد استفاده قرار می‌گیرد اما دیده نمی‌شود.
تورج فتحی افزود: آب پنهان میزان آبی است که برای تولید یک محصول از جمله محصولات کشاورزی تا سایر محصولات مصرفی استفاده می‌شود تا به دست مصرف‌کننده برسد. به‌عنوان مثال، برای یک عدد پیراهن مردانه بیشتر از چهار متر مکعب آب مصرف می‌شود، یا یک برگه کاغذ A۴ حداقل به یک لیتر آب نیاز است. این میزان آب جدای از آب مصرفی آن درختی است که برای رشد مصرف کرده و در نهایت قطع و به کاغذ تبدیل شده است، اینها همان آب مجازی هستند که بیش از دو تا سه دهه است که بحث آن مطرح شده است.
از خط قرمز تنش آبی عبور کرده‌ایم
وی تأکید کرد: اکنون اگر بخواهیم طبق اصول و موازین علمی و عقلانی از منابع آب بهره‌مند شویم باید خیلی از محصولات کشاورزی را وارد کنیم، در نظر بگیرید سال‌هاست که با عنوان معیار جهانی آنچه که از منابع تجدید شونده و در حد خط قرمز تنش آبی بوده، عبور کرده‌ایم بنابراین اگر بخواهیم مبنایی داشته باشیم باید خیلی از تولیدات را مدیریت کنیم، باید به اندازه منابع آب موجود محصولات کشاورزی تولید کنیم، حتی در بسیاری از بخش ها باید وارد کننده محصولات غذایی و کشاورزی باشیم.
فتحی ادامه داد: اگر واقعاً بخواهیم بخش آب را درست مدیریت کنیم و تا جای ممکن وضعیت را به شرایط اولیه برگردانیم باید پروژه‌های حفاظتی محیط زیستی در حوضه‌های آبریز کشور اجرا و برداشت آب در دشت‌ها به صورت کامل ممنوع و یا به صورت محدود برداشت شود، با توجه به شرایط اقلیمی و خشکسالی باید تمرکز و توان اصلی بر روی پروژه‌های حفاظتی باشد، باید بهره‌برداری از منابع آبی بسیار کمتر از آن چیزی باشد که اکنون برداشت و استفاده می‌کنیم.
وی اظهار داشت: اکنون تقریباً سالانه هر آنچه از منابع آب تجدیدشونده در کشور تولید می‌شود برداشت می‌کنیم. حتی اضافه‌برداشت هم داریم، متأسفانه از آبخوان‌ها و آب‌های زیرزمینی دارای بیلان منفی و دشت‌هایی که زمین‌های آنها در حال فرونشست هستند. همچنان برداشت می‌کنیم، بیلان منفی در هیچ‌کدام از دشت‌های ما به شرایط مثبت نرسیده‌اند. اکنون دشتی را نمی‌توانیم در کشور مثال بزنیم که در سال‌های گذشته با ایجاد محدودیت در برداشت بی‌رویه سطح آب‌های زیرزمینی آن نسبت به سال گذشته افزایش یافته باشد، مثلاً فرض کنید از عمق ۱۰۰ متری به عمق ۹۰ متری رسیده باشیم یا اینکه سطح آب‌های زیرزمینی به شرایط اولیه خود در چند سال آینده برخواهد گشت.
این کارشناس منابع آب و محیط زیست تأکید کرد: اگر بخواهیم چنین کاری انجام دهیم حداقل به دو دهه زمان نیاز است. آن چیزی که اکنون بیشتر از همه به آن نیاز داریم وضع قوانین متناسب با شرایطی است که در آن قرار داریم.
قانون توزیع عادلانه آب بازنگری شود
وی گفت: قانون توزیع عادلانه آب به عنوان مهمترین و بالاترین قانونی که جزو وظایف اصلی وزارت نیرو و متولی آب در کشور است، زمانی نوشته شد که کشور در دوره ترسالی بود، آمارهای بلندمدت هواشناسی نشان می دهد تا دهه ۴۰ و ۵۰ و اواخر دهه ۶۰ کشور در ترسالی قرار داشت، بارندگی‌ها به نسبت مناسب بود، در خیلی از نقاط کشور میانگین بارندگی حتی بیشتر از نرمال بود و وضعیت بارش برف مناسب بود بعد از آن هم در دوره خشکسالی قرار گرفتیم، از سوی دیگر، تأثیر تغییر اقلیم نیز مزید بر علت شد، بر این اساس خشکسالی طولانی‌تر شد، میزان تبخیر افزایش یافت و نظام بارش در کشور تغییر کرد.
فتحی اظهار داشت: برخی کشورها مانند ژاپن، آلمان، فرانسه و انگلیس با استفاده از یک مدل تحقیقاتی وضعیت تغییرات اقلیمی مناطق مختلف را پیش‌بینی کردند که ما هم با استفاده از همان مدل و با کمک برخی دانشگاه‌های داخلی این مطالعه را انجام دادیم و بر اساس آن وضعیت تغییرات اقلیم را در کشور پیش‌بینی کردیم.
افزایش ۲۰ درصدی بارش همراه با تغییر رژیم بارندگی
وی گفت: خروجی نشان می‌دهد به رغم اینکه احتمال دارد بارش‌ها تا حدود ۲۰ درصد افزایش یابد اما رژیم بارش‌ها تغییر خواهد کرد. یعنی اینکه باران به برف و یا برعکس تبدیل خواهد شد، یا باران‌های سیل‌آسا با مدت کوتاه رخ خواهد داد که تأثیر زیادی بر روی موارد مختلف به ویژه در بخش کشاورزی به جای خواهد گذاشت، بنابراین اگر به موقع تدبیری اندیشیده نشود و قوانین موجود در رابطه با موضوع مدیریت منابع آب و حفاظت محیط زیست به روز نشوند، از نظر وضعیت خشکسالی، دسترسی به منابع آب و خالی شدن دشت های کشور، بیشتر شدن فرونشست زمین حتماً شرایط بدتری نسبت به امروز خواهیم داشت، اگر با همین فرمان پیش برویم و با قوانین موجود کارها را مدیریت کنیم طی دهه‌های آینده وضعیت بدتر خواهد شد.
قوانین بازنگری شود
این کارشناس منابع آب و محیط زیست تأکید کرد: وضعیت بهتر نخواهد شد مگر اینکه قانون توزیع عادلانه آب را که آن زمان با نگاه بهره‌برداری بهتر و بیشتر از منابع آب نوشته شده بود تغییر دهیم و متناسب با چالش‌هایی که امروز با آن مواجه هستیم قانون دوباره نوشته شود، بیاییم با اولویت رسیدگی به وضعیت آب‌های زیرزمینی کشور قانون بنویسیم، برای توقف فرونشست، توقف بیلان منفی آب‌های زیرزمینی و اضافه‌برداشت‌ها یا برداشت‌های نادرست قانون بنویسیم، قطعاً باید جلوی این روند مصرف از منابع آبی زیرزمینی گرفته شود، این کار امکان‌پذیر نیست مگر اینکه قوانین موجود مربوطه بازنگری شود.
وی با اشاره به اینکه با قانون فعلی توان رسیدگی به خصوص ساماندهی مصرف آب در بخش کشاورزی وجود ندارد گفت: حتی دو دستگاه جهاد کشاورزی و نیرو در این زمینه اتفاق نظر ندارند. به‌عنوان مثال، در ماده ۳۸ قانون برنامه ششم پیشرفت آمده که تا پایان برنامه دولت (وزارت جهاد کشاورزی) باید بتواند ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار هکتار از اراضی شیب‌دار کشور را به باغ تبدیل کند، مسئله این است از زمانی که کارشناسان در بدنه دولت در وزارت جهاد کشاورزی اقدام به نگارش این ماده کردند تا زمانی که در هیات دولت و مجلس تصویب شد هیچ کسی نگفت که این میزان هکتار اراضی شیب‌دار یعنی قطع درختان جنگلی، از بین رفتن مرتع و تخریب محیط زیست؛ حتی کسی نپرسید که آب مورد نیاز این باغ‌ها برای آبیاری قرار است از کجا تأمین شود ؟ این آب کجاست ؟ آیا این مقدار آب وجود دارد؟ البته در قانون به اراضی دیم اشاره شده اما به هر حال به آب نیاز دارند؛ در حالی‌که آبی وجود ندارد تا ۴۰۰ هزار هکتار باغ را توسعه دهیم.
فتحی اظهار داشت: بر این اساس آب مجازی یکی از آن مقوله‌هاست که باید در وضع قوانین و مقررات جدید دیده شود، بازار آب و اقتصاد آب جایگاه خودش را پیدا کند، قطعاً با رعایت تمام اصول و موازین کارشناسی و با حفظ محیط زیست، همه اینها می‌تواند فصل‌های قوانین جدیدی باشد که به شدت به آن نیاز داریم. از قانون ۴۰ سال پیش توزیع عادلانه آب خلاصی پیدا کنیم و قوانینی مطابق با چالش‌های موجود در کشور در بخش آب و کشاورزی بنویسیم.
