وزارتخانه بزرگ و حساس آموزش‌وپرورش از آن وزارتخانه‌هایی است که مسائل و مشکلاتش تمامی ندارد و دایره این مصائب فقط به دانش‌آموزان، معلمان و مدرسه ختم نمی‌شود؛ بلکه با تغییر نسل و گسترش هوش مصنوعی هم دغدغه‌هایی برای خانواده‌ها و مربیان مدرسه ایجاد کرده است.
به قلم خبرنگار پایگاه اطلاع‌رسانی دکتر مسعود پزشکیان؛ یکی از مهم‌ترین مشکلات حوزه آموزش‌وپرورش کودکان بازمانده از تحصیل هستند که عوامل مختلفی سبب افزایش تعداد کودکان بازمانده از تحصیل می‌شود؛ البته کارشناسان فقر را از دلایل مهم این موضوع می‌دانند. اگرچه فقر مالی و فقر فرهنگی هر دو دخیل هستند. از سوی دیگر، کمبود معلم و کمبود فضای آموزشی است که سبب شده تا هر سال به این آمار افزوده شود؛ برای مثال، در شهرهای استان‌هایی مانند سیستان و بلوچستان علاوه بر کمبود مدرسه، دانش‌آموزان علاقه‌مند معلم هم ندارند. به‌ویژه برخی از خانواده‌ها تمایل ندارند تا یک معلم آقا در سر کلاس‌های درس دخترانشان حاضر شود و به آنها تدریس کند. از طرف دیگر، مدرسه ایمن و نزدیک محل زندگی‌شان نیست و وسیله نقلیه مناسبی هم برای جابه‌جایی و رساندن دانش‌آموزان به مدرسه وجود ندارد. بنابراین، چنین نیز یکی دیگر از دغدغه‌های خانواده‌ها است اما عدالت در آموزش و کیفیت آن از موضوعاتی است که مسیر ما را برای رسیدن به توسعه پایدار هموار می‌کند. در قانون اساسی ما حق تحصیل رایگان وجود دارد؛ اگرچه برخی از کارشناسان معتقدند آموزش رایگان به رؤیاها پیوسته است.
امروز جمعی از معلمان و فرهنگیان سراسر کشور در حسینیه امام خمینی(ره) با مقام معظم رهبری دیدار کردند. ایشان در این دیدار گفتند: هر چه برای آموزش و پرورش سرمایه‌گذاری کنیم هزینه نیست ایجاد یک زمینه برای سود چند برابر است. و در بخشی دیگر تأکید کردند: آموزش و پرورش یک نهاد حکومتی است و دولت اسلامی موظف است جوان و نوجوان را تا مقطعی پرورش بدهد. مقام معظم رهبری در ادامه به محتوای دروس هم اشاره و بیان کردند: کتاب‌های درسی باید بتواند دانش‌آموز را پرورش بدهد و بار بیاورد.
دولت چهاردهم هم دغدغۀ آموزش دارد و رئیس‌جمهور هم در سخنرانی‌های خود به کیفیت آموزش و فضای آموزشی اشاره داشته است. برای مثال، در سخنرانی ۱۵ اردیبهشت در خراسان رضوی درباره کیفیت آموزش مدارس دولتی گفت: «قرار نیست در مدارس دولتی کیفیت آموزش نسبت به مدارس خصوصی پایین‌تر باشد» و در سفر اخیر به استان کرمانشاه نیز نوید تغییر در روش آموزش را نیز مطرح کرد.
در این شرایط، فعالان و پژوهشگران این حوزه، عدالت آموزشی را به‌عنوان مهم‌ترین محور تحول و نجات آموزش در کشور معرفی می‌کنند؛ عدالتی که دیگر صرفاً به ساخت مدرسه و افزایش نرخ پوشش تحصیلی محدود نمی‌شود.
پایگاه اطلاع‌رسانی دکتر مسعود پزشکیان در حوزه آموزش با کارشناسان، خیران و مسئولان متعددی تاکنون در این حوزه گفت‌وگو کرده است. در ادامه بخشی از این موارد را می‌خوانید:
یک جهادگر علمی: مدرسه‌سازی جوابگوی عدالت آموزشی نیست
مریم سعدی، از فعالان و جهادگران حوزۀ آموزش، کمبود معلم متخصص یکی از معضلات جدی آموزش و پرورش است که علی‌رغم اقدامات فراوان برای کاهش آن، کماکان وجود دارد. او در همین رابطه خاطرنشان کرد: وقتی هنوز مناطقی وجود دارد که یک معلم چند عنوان درسی را تدریس می‌کند و با کمبود نیروی متخصص مواجه هستیم، قطعاً مدرسه‌سازی جوابگوی نیازی که امروزه عدالت آموزشی برشمرده می‌شود، نیست. ما به نگاه‌های کلان‌تری نیاز داریم تا بتوانیم پیش‌بینی کنیم که در سال‌های آینده به سوی تحول بنیادین در نظام پرورش معلم حرکت می‌کنیم.
در بخش سخت‌افزار آموزش‌وپرورش وضعیت مناسبی نداریم
مرتضی حاجی، وزیر دوره اصلاحات، با بیان اینکه در بخش سخت‌افزار و نرم‌افزار وضعیت مناسبی نداریم گفت: کیفیت ساختمان و تجهیزات مدرسه نه‌تنها در مناطق دوردست با شهرها فاصله دارند، بلکه شرایط به‌گونه‌ای است که بسیاری از مدارس، به‌رغم ظاهر مناسب، در زمینۀ تجهیزات و امکانات آموزشی به‌روز نشده‌اند و با تجهیزات و امکانات به‌روز فاصله زیادی دارد. کمبود امکاناتی مانند سالن‌های ورزشی، کارگاه‌های تخصصی، آزمایشگاه‌های استاندارد، کتابخانه، نمازخانه و حتی فضای باز مناسب برای بازی کودکان، از چالش‌های جدی مدارس کشور هستند. باوجود پیگیری‌هایی که از سوی مسئولان فعلی از جمله وزیر آموزش‌وپرورش صورت می‌گیرد، هنوز تا رسیدن به یک مدرسه استاندارد که مقبولیت جهانی هم داشته باشد، فاصلۀ زیادی وجود دارد. متأسفانه آنچه در حال حاضر در بسیاری از مناطق دیده می‌شود، صرفاً سرپناهی است برای ادامه تحصیل، نه فضای مناسب برای رشد و پرورش استعدادهای کودکان.
مدرسه‌سازی کافی نیست؛ کیفیت آموزش در اولویت است
پالیزبان، فعال حوزه آموزش که سال‌ها در قالب فعالیت‌های جهادی و خیریه در مناطق محروم ایران حاضر بوده، می‌گوید: «مدرسه‌سازی، مدرسه‌داری و مدرسه‌یاری، سه ضلع مهم فعالیت در این حوزه‌اند، اما آنچه ما انجام می‌دهیم مدرسه‌یاری است؛ یعنی تمرکز بر آموزش و توانمندسازی معلمان و دانش‌آموزان، نه صرفاً ساخت ساختمان مدرسه».
او معتقد است کیفیت آموزش از زیرساخت مهم‌تر است: «در مناطق عشایری آموزش در چادر برگزار می‌شود؛ اما اگر معلم توانمند باشد، تأثیرش بیشتر از مدارس شهری است».
پالیزبان از تجربۀ فعالیت آموزشی در استان‌های تهران، خوزستان و سیستان و بلوچستان گفت و تأکید کرد در مناطقی که مدرسه‌سازی اشباع شده، تمرکز بر محتوای آموزشی و آموزش معلمان از اهمیت بیشتری برخوردار است. هدف ما ارتقای آموزش‌های پایه، آموزش مهارت‌های نرم و فنی است تا افراد، به‌ویژه نوجوانان و جوانان، فرصت‌های واقعی‌تری برای ارتقای زندگی خود پیدا کنند.
عدالت آموزشی باید دغدغه‌ای ملی باشد
حجت‌الاسلام علی لطیفی، رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، بر ضرورت اصلاح نگاه به آموزش‌وپرورش تأکید کرد و گفت: «آموزش‌وپرورش در ایران دچار ضعف توجه اساسی است. در طول تاریخ تحولات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی ایران، هم دولتمردان و هم افکار عمومی آموزش‌وپرورش را آن‌قدر که باید جدی نگرفتند. گام اول برای حل مشکلات آموزش‌وپرورش، رسیدن به اجماع نظر بین همه کسانی است که دلشان برای کشور می‌سوزد. این کار باید با استمرار پیش رود و اگر به‌صورت مقطعی و صوری یا برای خوشامد کسی انجام شود، به نتیجه نمی‌رسد. مسئله صوری مسئله‌ای است که فقط روی میز چند دولتمرد مسئله باشد. عدالت آموزشی اگر به معنای واقعی دغدغه ملی شود، نقطه تغییری است و می‌توانیم امیدوار باشیم با استمرار و تلاش به نتیجه برسد.»
محدودیت دسترسی، تنها بُعد نابرابری نیست
فاطمه مقدسی، پژوهشگر سیاست‌گذاری آموزشی، نیز در گفت‌وگویی تفصیلی، ابعاد مختلف نابرابری آموزشی را برشمرد و گفت: «عدالت تنها به معنای دسترسی فیزیکی نیست؛ عوامل اقتصادی، زبانی، خانوادگی و کیفی نیز در این نابرابری مؤثرند.» او با اشاره به نرخ بالای دوزبانگی، فقر کودکان و ضعف نظام آموزش پیش‌دبستانی، تأکید کرد که تنها ۴۷ درصد کودکان در ایران پیش از مدرسه آموزش می‌بینند؛ آماری پایین‌تر از میانگین جهانی.
داشتن کلاس درس یک نیاز اولیه است
یلدا دلگشایی، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد تهران مرکز و متخصص در زمینه علوم شناختی، با تأکید بر لزوم بهره‌مندی همه افراد از امکانات آموزشی باکیفیت اظهار کرد: داشتن کلاس درس حتی یک قطعه حصیر، نه با میز و صندلی، برای جمع شدن دورهم یک نیاز اولیه است. چگونه است که در بعضی نقاط مدارس بسیار آن‌چنانی داریم اما در مقابل جاهای دیگری هست که چهارچوبی وجود ندارد که سقفی روی آن بگذارند و مدرسه ساخته شود.
او ترغیب افراد به مشارکت را از دیگر الزامات تحقق عدالت آموزشی می‌داند و می‌افزاید: اگر قرار است به عدالت آموزشی توجه کنیم، باید بر اساس یک برابری انگیزه‌های همه را تقویت کنیم، نه اینکه قشری انگیزه‌هایشان تقویت شود و در فعالیت‌ها مشارکت داشته باشند اما یک قشر دیگر کلاً از فعالیت‌ها حذف شوند.
آموزش و پرورش به سیاست‌گذار اصلی گزارش درستی نمی‌دهد
جلال کریمیان، دانش‌آموخته دکتری فلسفه آموزش و پرورش، با اشاره به اولویت‌های حوزه آموزش و پرورش تشریح کرد: با توجه به آمار موجود بیش از ۸۰ درصد فضاهای ما مورد قبول است ولی در شاخص‌های ورودی دیگر حداقل‌ها را نداریم. متأسفانه آموزش و پرورش ما به سیاست‌گذار اصلی گزارش درستی در این باره نمی‌دهد. من مطمئنم اگر آقای رئیس‌جمهور بدانند که۷۰ درصد معلمان ما آموزش ندیده‌اند، دیگر تأکیدشان روی فضا نیست، فضا مهم است و باید اصلاح شود ولی تأکید بر آن نخواهد بود.
او برای تحقق عدالت آموزشی پیشنهاد داد: اگر می‌خواهیم به سراغ بحث فضا برویم، بهتر است بر آن ۱۰ تا ۲۰ درصد فضاهایی دست بگذاریم که اولاً به درستی شناسایی شدند و ثانیاً بدانیم که می‌خواهیم چه چیزی را در آنها اصلاح کنیم. در بحث فضا، گاهی خود فضا، گاهی بحث تجهیزات یا ایمنی، مطرح است که میان آنها تفکیک‌هایی وجود دارد.
محتوای یکسان مصداق نبود عدالت آموزشی است
مقداد باقرزاده، معلم مناطق محروم، گفت: محتواها دقیقاً در مدارس تک‌پایه و در بهترین نقاط پایتخت و کلان‌شهرها تدریس می‌شود و همزمان در کلاس‌های درس شش‌پایه در دره‌های عشایری تدریس می‌شود و این امر عدالت آموزشی نیست.
باقرزاده به عنوان یک راهکار عملی پیشنهاد می‌کند تمرین‌ها و فعالیت‌های اضافی کتاب‌های درسی بدون اینکه محتوای اصلی آنها آسیبی ببیند برای مناطق چندپایه کاهش یابد تا معلمان برای تدریس همه مباحث کتاب درسی فرصت کافی پیدا کنند.
کمبود مدارس باعث بروز مشکلات جدی برای کودکان شده است
پوران درخشنده، نویسنده و کارگردان سینما، با اشاره به اهمیت آموزش و ضرورت مدرسه‌سازی در ایران تأکید کرد: در همه جهان و ایران آموزش باید جدی گرفته شود. متأسفانه کمبود مدارس به‌ویژه در مناطق محروم مانند سیستان و بلوچستان باعث بروز مشکلات جدی برای کودکان شده است. معلمان باید به دنبال شناسایی مشکلات آنها باشند. البته این توجه باید از خانواده‌ها آغاز شود و در مدارس ادامه یابد تا اعتماد به نفس کودکان تقویت شود.
بازنگری در سیاست‌ها
هرچند بسیاری از مشکلات امروز آموزش، ریشه در فقر، ناکارآمدی در جذب معلم، ضعف برنامه‌ریزی درسی و … دارد، بسیاری از کارشناسان این حوزه بر یک نقطه اشتراک دارند: کمبود فضای آموزشی وجود دارد اما تحقق عدالت آموزشی بدون توجه به کیفیت، مشارکت ملی و مدیریت هوشمند منابع ممکن نیست.
گفت‌وگو با صاحب‌نظران این حوزه هم‌چنان در برنامۀ کاری این رسانه است و نسخۀ کامل گفت‌وگوها را می‌توانید در آپارات پایگاه اطلاع‌رسانی دکتر مسعود پزشکیان ببینید.
